-
1.1K Views 0 Comments 0 Likes 0 Reviews
Chin rang lungkhu e minphuin hae miakaw nynh minphuin ming ravet ccary ah hoi oh zah, Chin cite ah kokuhpaw phu kheit sangmah aum bang khyh keiccu ze, "Chin" ciipaw byaccan (byapyn) oun pounaw kong phungtho (history) hyn ccaekia pataepi lawnua te kou ccing lang ah hokuh cih oh. Phungtho ccauk hae kya ccungccaw pataepi nynh 'Chin' ciipaw tuh aemaw nynh kokunawpaw thua leite ccangpaw minphuin hae nynh phupaw minphuin ming nynh thua cite ho hae keiccu, paw minphuin hae nynh hynccyh kyate mou 'Chin' ciite oun vah phu hae zah "Chin" ciipaw tuh tesang kyate mou oun tho ciipaw kong hyn kou ccing langte ah do cih oh.
'Chin' ciipaw tuh Taluk rang te oun thopaw thua zah shee kheit koute sheekheit 'Chin' minphuin hae phungbya te thokeinaw hlaw hae kya zemah thuasah muih kho thua hawte, Kachin hae, Shan hae te Vae hae nynh zemah khyng/ Khyang/ Khyen/ Chin cite laanmaw ccyh saepi kyate oun vah ko vae hae cite ccauk pataepi kya ria kho thua. Masatou, Chin oun pounaw tuh Taluk rang e "Ch'in Dynasty" "Chin Shianphara hae" kyate nynh thua. Laanmaw e Taluk phungtho kyaze "Chin Shianphara hae" hyn 221BC-24AD kya uktu hae nynh thua. Thuasalamah, Han minphuin hae nynh pheh tae hae zah ningccaw lang khe ah ccue hae (Chawng Kio, Chin History, pp-37). Tukeiccuze, Chin hae thonaw tuh Taluk rang ah ngaelae peepang umpaw Chinlung muazung kyate nynh thua cite muih kho thua. Tu-e kyate oun cceih hae zah Tibet rang ningthua lang kya khe oun thua hae. Thuasalamah, Tibet rang lungkhu beiknaw langte hnanuknaw ah um keiccu ze um bua langze thua kho khyh zah, abang tuh Himalayan mua dykyh te poo cceih hae zah Parkistan, India te Taluk rangri kya khe phu kheih tuh ah um hae. Tuh-e hae khah Aksai Chin cite ko thua hae. India rang Meghalaya State kya umpaw hae khah Ta-Chin te Kang-Chin cite ah ko hae. Te, phu kheit tuh Hukawng ccyakhu dykyh te Kachin rang lang khe oun tee hae. Tu-e tuh Chin hae nynh Vaerang lang oun thuanaw hae masatou phungpaw nynh thua.
Phungpaw ccangkheit kyaze Kachin te Chin minphuin uno thuanaw kong kha pakheh tuh ah nyng vae ngaw oh. Phungpaw kyaze, 'Chin te Kachin hae tuh Hukawng ccyakhu dykyh te parah oun cceihkheh oh zah, ah soipaw tuh pekipaw um zah laante lang ccadeh ah ccia lykaw khe ah tawccapaw nynh ngawbua vae leite poo ah cciataw. Ah soipaw tuh pheh lyngkuh te, laan sawpi ah thuapaw vae ah upaw khah, ah ccunok te ah zui. Thuasalamah, ah upaw nynh ah baesyapaw lektaa ku ah lungdyy khaw kheit hang ah dyngkupaw kha heh muih tuh, Ka upaw hyn laan sawpi thuavae ngaw, ka phah khovae ngaw khyh cite, ccunok zui vae leite Kachin rang kya khe zungzae poo um vae. Tukeiccu, Kachin hae nynh Chin hae kha " Khang" cite oun kho hae. Kachin bya te "Khang" cipaw tuh "Ccunok" nynh thua. Ccunok te kae zuipaw minphuin cipaw rypaw rynaw nynh ah thua (Chawng Kio, History of the Chins, pp.36). E phungpaw nynh Chin te Kachin minphuin hae uno thuanaw khah oun muihsah lae ah piaze, Chin thonaw te suilang khah zemah oun ccaesah pya.
Kachin rang te heh oun rungbung oh zah Chindwin te Irrawaddy vawpi hae laku bialae kya khe ccyh saepi ah vah um oh. E bialae rang kya ah vah umnaw oh kong zemah phungpaw hae te Vae shianphara hae nynh zeisyapaw lombing hae kya khah muih kho thua. Masatou langze, atu Sagaing khua ngaelae e zakuet tuh "Chin su zakuet" cite ko ah thua. "Suh cipaw suilang tuh sueluakunaw thua zah, Chin hae sueluakunaw, meeting tuanaw cipaw khah nynh ah ho ry." Sagaing te peepan e bialae rang kya ah um lyaccya oh khe Vae minphuin hae mah oun thua bua hae zah ranueh oun vah umthing hae. Thuasalamah, ah ro mawze minpphuin phuin(2) hae tuh oun ccawkuh vae khyh hae zah bya oun long vae hae. Vae minphuin tuh ah longhua hae keiccuze Chin hae tuh ccue hae zah pung phiakuh vae hae.
Asho hae tuh Irrawaddy vawpi dykyh te alia lang cceih hae zah Magwe division kya khe ah longhua oun um hae. Atu muarang kya umpaw Chin hae tuh Sagaing kyate Sezaco, Salingcyi khua hae kyalang, tu-e kyate Phuwin murui kae koute Kale-Kbaw ccyakhu lang khe oun thua oh zah khua sah oun thua.
Muarang lang kaenaw
Kale-Kabaw ccyakhu kya khua sah ning ccyh kya hyn atu muarang e Chin minphuin hae balyng tuh phu kheit maw nynh ah thua oh zah bya khit maw nynh ah ho oh. Aemaw tyly nynh "Chin" cite kokunawpaw phungpaw hae, ccaekia hae pataepi um khyh salamah, Kale-Kabaw kya khua sahnaw konglang phungpaw hae te ccaekia hae hyn zemah pataepi ah um. Chin hae te Manipuri hae nynh Zeyakyo (Sezaco) khua khah dou hae zah pheh rohsya hae. Te, Kale khuapi khah thadynsah hae zah AD 967 lykaw khe Kale-Kabaw cyakhu peepang kya ah leehuapaw khua lang oun tang. Tukeiccu, AD 939 kaleh te kale ccyakhu kya Chin hae ah um vae hae cite ho kho thua.
Kale ccyakhu kya khua sahnaw te leesaenaw kong tuh pataepi ccaesah thua vae ngaw khyh zah, muarang lang kaenaw kong kha nynh byapi langte ah tua ngaw oh. Chin hae tuh daenaw te kum saepi Kale-Kabaw ccyakhu/bialae kya khua sah hae koute Shan hae nynh lomrua vae(2) langte ah kuihkupaw Kalemyo khuapi khah ah sak hae. Shan hae tuh Chin hae ah dou/ tuk mawze, 1295 kya Pagan Shianphara khah tae zah myarya huhang hoipaw minphuin nynh thua vae. 1555 kum kya Invuah kha Bayinnaung nynh bua tae paleh salamah, Kale tuh Miraw oun tee ryaccia Shan kuitkaw nynh poo ah aum ung.
Shan hae nynh lumrua vae(2) umpaw Kalemyo kha heh sak hae tuh Chin ccungccaw hae khah ryalaahtu lang ah mang hae. Myarya ruupaw ryalaw thua keiccuze, rya laawnaw kya tyakuh sei hae zah ah paepaw kuitdung tuh shua tungpi kaw kheit pheh beih cite akaw e hawte ah ho hae. "During the reign of the prince, the people were forced to work very hard the construction of fortress and double walls of the twon. The hardship of the forced labour is so great that the fingers of the workers which were accidentally cut off, filled a big basket" (L.H. Sakhong, The Origin of the Chins, pp-24
Tu-e ryalaw keiccuze, Chin hae tuh ngaesang kho vae khyh hae zah, ah phu-phu te muarang lang khe oun cceu vae hae. Masatou ah phu tuh Cimnuai(Cuidim pee) rang kyalang khe oun ccue hae. Tu-e Cimnua kyate bua phia kuh hae zah Sukte, Zo, Thado, Siyin, etc. ci hawte minphuin pataepi lang oun phiakuh oh. Phu kheit hae nynh bua cceih hae zah Lailun(Fala pee) rang kya oun thua hae. Tu-e hae nynh bua phia ku hae zah Laizo, Zahau, Ngawn, etc. minphuin hae lang bua oun tang hae. Ccangpaw phu hae zemah Kale te ccue bua hae zah Cho, Khumi, ara, etc. minphuin lang bua oun phiakuh hae cite phungtho cca-uk hae kya ccathya hae nynh ah zei hae.
Hyn e Chin thonaw te muarang lang kaenaw kong hyn masatou oun ccung toupaw hae tuh British/ Miraw hae nynh thua. 1889 kum kyate Miraw hae nynh Chin rang palung langte oun tee tou hae. Kum 1889-1895 lungkhu kum pangaw hoi rarih hrawtuk hae zah Chin rang pyngpi kha ah tae hae. Aeming Lotaw te Lungngo hyn zemah 31st Dec 1891 te 9 Jan 1892 hae kya hynh Miraw nynh zemah oun vah tae vae (Bertram S. Carey and H. N. Tuck, The Chin Hills: A History of the People, Our Dealings with Them, Their Customs and Maners, and A Gazetteer of Their Country).
Tuh hawte, Miraw nynh heh oun uk tuh Chin hae thonaw kong kha nyng khonaw oun zuakuh vae. Palung lang e Chin hae nynh Zo nynh kae thua, kae thonaw tuh Cinnue/Cimuai kyate oun cipah hae zah, ah ngaelae e Chin hae nynh Lai nynh kae thua, Lailun kyate kae thopaw oun cipya hae keiccuze (Chawng Kio, Chin: History, Culture and Identity, pg-34) thokeinaw te hopaw bya hae myarya naekupaw nynh-e minphuin taraw hae hyn mi'thonaw ccaccing nynhkuh vae khyh hae cipaw oun thaethya hae zah 'Chin' thonaw te muarang lang nuekunaw kong khah oun zahccungpaw hae ah thua. Chin minphuin hae nynh tuh ccaccang te minphuin ming ccary hoi vae hae zah, minmaw te mimaw 'Chin' cite ko kuh vae khyh hae. Hyn-e tuh Chin minphuin thonaw te muarang lang kaenaw phungpaw nynh athua.
Atuning, aeming nynh muarang umpaw minphuin taraw hae pong suelua te konaw langpaw ming tuh ccaerarih ah hoi khyh oh langze thuathya khyh. Tu-e kyaze ah hoyhuapaw te ah ccinghuapaw ming tuh 'Chin' kyalya nynh pyh um. 'Chin' tuh myarya ah saepaw ccyh kyate oun thovae keiccu mah thua khyh, Laephi pyngpi nynh 'Chin' cite oun nyng vae keiccu mah thua khyh. Muarang lungkhu bya pataepi te pong phiakuh zah minphuin ming ravet ccary ah hoivae oh keiccu, Lai, Zo, Cho, Khumi ci hawte minphuin taraw hae ming nynh muarang umpaw minphuin pyngpi sueluanaw lang ah zawccing khyh keiccu nynh thua. Minphuin miakaw, "Chin akaw kya karyh ah lokuh oh (all equa under Chin)" cite thadyngnaw hyn nynh ah ccinghua cih. 'Chin' cipaw byaccang kha minphuin taraw ming ravet te leih lang zah 'Chin' pyngpi hanglan mang lang cipaw tuanaw tuh suilang zemah paping ccing kho ngaw khyh zah Chin pyngpi lungnginnaw mah oun pya kho ngaw khyh.