-
65 Views 0 Comments 0 Likes 0 Reviews
"Zo' byaccan thonaw hyn 'Chin' thonaw hawte oun thobuapaw thuazah Taluk rang te ninthua-alia Asia (Southeast Asia) ran hae kya bya taraw (dialect) pataepi te minphuin taraw pataepi lang ah phiakupaw minphuin taraw hae min nynh ah thua bua. Tukeiccuze, Zo thonaw konglan hyn ho ngaw langze aeming minphuin konglan makhae te hokupaw laeze Laephi pyngpi e Zo Minphuin hae thonaw balyn suelua te hopaw hyn nynh kou ah ccaethya hua cih. Tute thua keiccu e Zo thonaw te suilang kung hyn atu hoku leite oun thua langpaw kua hninnaw kya hyn kou ccing langte ah hokuh cih oh.
Atu e byakua kya tuh Zo thonaw khah byapi thuahua leite ae minphuin phungtho kum 600/700 lungkhu e thokeinaw hlaw hae, phungbya hae te min phunaw hae kya Zo mangnaw kung khah nynh byapi langte ah ho cih oh. Ccaekia pataepi lawnua te Zo byaccan mangnaw konglan hokupaw paccyngnaw, eenaw tuh minnung minpaw hae nynh phupaw minphuin min ccaccing hyn minphuin lungkhu e ccungccaw zaepi nynh nyngthya khonaw lan te hro ukccaw minphuin min ccaccing hyn tynsah te mang khonaw lanpaw ngaehoinaw nynh thua.
Tukeiccu, ae minphuin lungkhu Zo mangnaw hyn do ngaw langze atu ah umnaw oh muarang kya khuasah naw kum 600/700 lungkhu e phungtho (history) hyn dobia leite thuathya khyh zah kha e te ah dokhia cih oh.
Zo Mangnaw
Minphuin lungkhu Zo mangnaw kunglan hyn khuryn kya mangnaw te khuthaw kya mangnaw cite phin (2) langte phia kho thua. Khuthaw kya Zo mangnaw tuh Miraw oun tee zah thyahawnaw oun teekhae koute thua ngaw zah, khuryng kya mangnaw tuh Miraw tee maw e phungtho ccaekhia hae nynh thua ngaw. Masatou khuryng ccyh kya Zo mangnaw hyn ah do ty ngaw oh.
THokeinaw hlaw hae te min phunaw kya hyn Zo mangnaw riatae lei u zah atunin ryacia ah tyng hae. Min phunaw kya hyn phin(2) langte um zah ccungccaw min phunaw te ukccaw min phunaw hae nynh thua. Miraw tuh 1889 kum kyate Chin muarang lan oun teepaw thua zah, De Paw hae, Innmae hae, Tingpaw hae, Lae Boi hae Chin muarang kya khuasak hae koute, ah zyahua kum 400 lykaw ah roo te nynh Miraw tuh oun thua ung. Tukeiccu, ukccaw hae kya Zo mang te min phupaw hyn minnung minpaw hae ccaccing nynh phusyapaw minphuin hro ukccaw hae nynh ah thua. Ukccaw min ccaekia hae tuh, Zo Inn Zo Maethei, etc hae nynh thua.
Minnung minpaw hae te nungpaw hae puinaw te laerui awkhunaw inn tuh Zo inn nynh thua. Aliatypaw kum 600 lykaw te tho zah minnung minpaw hae tuh hangvaw te pemae thuinkuhpaw innpi maepaw kya khe kuiku te thokeinaw hlaw phinccing sah hae zah ah law vae hae. Tu-e inn tuh Zo Bawi hae leesaenaw innpi ah thua dakyh hawte Zo-inn cite min ah phi hae. Tu-e ccyh lya tuh Miraw ccungccaw mah Chin rang lan tee lakhyh zah thyahawnaw mah paping ah um lakhyh hawte, Chin state umnaw nae lakhyh. Chin cite oun kopaw ccangpaw minphuin hae va um vae ngaw zemah, aeming nynh Vae minphuin cite ah ko oh zemah ah nynhku khyh hae hawte, paping ah thaebang khyh oh, ah nynkuh khyh oh. Tu-e thokeinaw innpi khah Chin ran kya-e ccangpaw minphuin taraw hae mah sakhuh bua hae zah mi bya ravet te innpi min khah ccary ah ko hae. Mara te aemin minphuin kya-e minpaw hae chisaw ccapyh ah laehuanaw tuh inn min phunaw kya hyn muih kho ah thua. Minnung minpaw hae tuh minphuin sungsahnaw thinlung ccyngku te thokeinaw inn hyn minphuin min te kae phude langze kae minphuin min tuh zungzae va tyng ngaw zah paping zoo kho kho ngaw khyh cipaw tuanaw pheh va hoi kho hae cite muih kho ah thua. Tu-e chisaw tuh sheekheit koute sheekheit ccawno hae kya balyng pong oun zae keiccu nynh ccungccaw min phunaw kya zemah Zo hyn ah kopi te oun mangpaw hae ah thua.
Ccungccaw min phunaw kya hyn bua do ki langze Razua bawi shee rianaw ccyh saepi kyaze, Zo mang te min phunaw hae hyn shee(10) naw kya Zo Suh te Zo Paw, shee (12) naw kya Zo Dung hae nynh thua. Innmae bawi shee rianaw tuh ah um lakhyh/khyh keiccuze Zo mang te khuryng ccyh kya min phunaw ccaekia mue kho um khyh. Razua bawi mah thuasah, Innmae bawi kya mah thuasah, minphuin pyngpi kya mah thuasah AD2000 kum ryacia khuthaw ccungccaw min phunaw kya tuh Zo mangbianaw hyn pataepi ah muih cih oh. Hingthaa e Rev. Zo Uk hyn zemah minphuin muisaw, pynsaw nungpaw lukheih nynh ah thua. Minphuin pyngpi kya umpaw phuin pataepi kya-e Zo mang te min phunaw hae hyn ccaekia lan lawnua lanze tuh riatae um ngaw khyh.
Mara minphuin nynh aeming hyn laanmaw ccyh saepi kyate "Azyu Mi" cite zungzae oun kovae hae. "Azyu cipaw hyn minnung minpaw hae shee kyate oun mangpaw oh ah Zo bya, ah Zo rang, ah Zo minphuin cipaw kya-e "ah Zo" kha nynh thae hae zah mi ccaaw te "azyu (ahzo)" cite ah zei hae. Hyn-e zemah thonaw minphuin min konglan ccaekia hoypaw nynh thua.
Zabu 18 (18th century) ah ngaelae 1755 lykaw te "Zo" hae nynh maethei oun mangvae hae cite ccathya hae nynh ah zei hae. Innuah shee Alaungphaya shanphara nynh Syriam minphuin (Zekung pee e Thanlyin khua kya laanmaw lya lah umpaw Mon sianphara peenaw kaw e ccungccaw hae) hae dou khylang kha 'Zo' ccungccaw hae kha nynh ah mee te ah hyyku hae. Tu-e ccyh kyate "Chin" minphuin pataepi tuh maethei oun hoibua takaw hae cite syntawnaw ah um. Tu-e ccyh lya khe Zo bawi hae tuh Manipuri hae te doukunaw kya kha Vae bawi hae te ah pangkheh hae cite ah um (Pum Khan Pau, pp.140)
De Paw te Innmae hae ccyh kya tuh saw deenaw lan thei te lyi kha nynh va mang ung hae. Thuasalamah, shee nynh oun cciakhae zah 1755-1800 lykaw oun thua te tuh Chin hae zemah maethei oun mangbua vae hae. Pawte mou maethei va ccuiku hae cilanze mi ukccaw hae, mi she hae, khyhze, ccungccaw hae kha Vae ccungccaw hae, Shan ccungccaw hae umnaw rang Kale-Kabaw te Keko-Daeding lan khe cciakhae hae, phu hae zah meh rypaw ukccaw te ah rulaeku hae. Tute khyhze Shan hae, Vae hae umnaw Kale-Kabaw bialae, Yaw bialae lang khe cceih hae zah khua kya-e ccungccaw hae kha ah dou hae. Ukccaw kha mah lua hae zah, ccungccaw kha mah ah dong hae meh rypaw ukccaw te bua ah shawsaku paleh hae. Tukeiccu, khua thing hae zah ccungccaw hae she lang dongpaw hyn zemah kou oun longthung (byapi langte rangri kya umpaw minphuin hae, palung lang e Chin hae) (Pum Khan Pau, pp.140).
Minpaw hae nynh pawcite maethei tuh va muebua hae zemah tuh ccyh lyaze myarya phute zah ccanung mee lang ccia syapaw maethei tuh minphuin min kha zoosah ry khyh hae keiccu nynh "Zo Maethei" cite min oun phupaw hae ah thua. Tu-e maethei tuh Chin minphuin uno hae mah hoi bua hae zah mimaw byaravet te min khah ccary ah phu bua hae. E ccyh lyaze aeming minphuin nynh ah nyngpaw oh minphuin hae tuh Vae, Matu, Theiphun, Mara, Loutu, Sethan te haekhaw (khua) hae kyalya nynh ah thua. Tulae minphuin hae te ccuepekunaw mah um khyh zah, tulae minphuin hae kong mah ah nyng khyh oh. Mara, Matu, Sethan mah thuasah Zo minphuin cite ah va ko khyh oh zah Zo Maethi kya-e Zo tuh kha-e minphuin hae kha konaw bia rypaw paping ah thua khyh hawte, mimaw nynh mah Zo nynh kae thua cite paping ho khyh hae zah maethei zemah mi bya ravet te min ccary ah phuku hae. Chin cipaw mah nynh khyh hae zah Chin minphuin pataepi ah umnaw kong mah ah nyng leipaw hae ae nungpaw hae nynh Chin pyngpi hanlan rynaw te "Zo Maethei" cite min phupaw tuh leesaenaw elang nynh Zo Maethei cite min phupaw ah thua cih. Tukeiccu nynh "Zo Paw te Zo Maethei" cipaw bya blyng oun poukhaepaw hae ah thua cih cipaw zemah bua tuasue kho ah thua.
Zo Inn te Zo Maethei kyalya thua leite laanmaw nin e ae nungpaw hae hyn minphuin min te ukccaw min kyngde te min phu va thya hae, min phu va mang hae cite ho kho thua. Miatoi: Zo Miatoi, Belaw: Zo Belaw, Boole: Zo Boole, Zae: Zo Zae, Phedung: Zo Phedung, Vawk: Zo Vawk, etc.. ci hawte min hae hyn pataepi um zah minphuin sungsanaw thinlung ccaccing te phupaw mawcci nynh ah thua hae. Minnung-Minphaw hae nynh hyn hawte min phunaw liate kae minphuin min tuh zungzae tyngsah lah ccungccaw hae nynh mah konaw bua hae sah, kae minphuin min tuh ukccaw hae min kya balyng zungzae beekuh sah cipaw thnlung ah ccyngkuh hae cipaw muih kho thua.
Tuh koute, khuryng te khuthaw hlaw phua hae kya hyn bua do ki lanze "Zo" mangnaw hyn pataepi bua ah muih ki cih oh. Khuryng e hlaw phua ccankheit te masatou tyseinaw pya lanze:
"Zo hlaw tou na ry hua, Sethang hlaw tou? Ry te pi tuh Zo hlaw ngaw ri nyn, Zo pyn thonaw Zo hlaw nou (Major Cia Bik, Zo Maeccaw, Volume IV, pp-43)."
E thokeinaw hlaw nynh minphuin min hyn ccae rarih lan oun muih sah vae. Zo pyngpi thokeinaw hlaw kha hanthung rynaw te liakupaw hlaw nynh ah thua. Sethan hlaw te nynh oun khingkhia pya. Minnung minpaw hae nynh khuryng ccyh kyate oun phuapya Zo Hlaw pataepi kha Sethang hlaw te khingkhia paw thua zah Sethang minphuin te Zo minphuin ah laenaw Sethan hlaw te Zo hlaw ah laenaw te Zo hlaw ah sahpaw Zo minphuin hae cci rarih lan ah umnaw paw kha oun muihsah paw nynh ah thua.
Paw Khua Ming nynh "Zo Ccaw" oun rae koute hlaw phua zah " hlaw phua oh, hlaw phua oh, ah Zo muapi haetapaw rang, ah Zo bya, ah Zo ccaw, ah Zo rang, nolung hae elang" cite oun phua pya (ZBA-471, A Paw Pachia oun raepya paw Zo rang). Ccungccaw minbang nynh e hlaw kya-e Zo tuh Chin pyngpi nynh ah ho ry cite ho hae salamah Siabawi Khua Ming nynh ccaw rae zah "ZO CCAW" cite min ah phu maw te Haekhaw, Salaa, Cuidim te Mara hae mah mimawccaw ccary hoi vae hae zah, mimin hanlan raepya paw thua leite Zo bya hopaw ccawno hae hanlan rae pya paw thua leite Zo bya ho paw ccawno hae hanlan raepaw "CCAW" nynh thua cipaw tuh hosia lanpaw um khyh. Khuthaw Ma Hung hlaw kyaze; "Vae paw ka thua khyh, Zo paw nynh ka thua, Vae bya kathae khyh, Zo bya nynh ka thae, cite ho ze kheh lae vae lei" cite bua ah muih kho ki oh. Zo bya te Vae bya ah laenaw kha lansah zah Zo ccungccaw nynh Zo bya ho ry leite Vae bya ho rangthua paw kha minphuin sungsanaw thinglung te ah kei ry paw nynh ah thua.
Khuthaw ccungccaw min phukunaw kya hyn do lanze kum 2000 bia maw e ccungccaw miakaw tuh minphuin min mang bia te min phuku lanze "ZO" mawcci nynh ah mang oh. Kum 2000 koute zemah ah longhua ccungccaw min phunaw kong hyn tuh ah hochuih vae ngaw khyh oh. Atu kya tuh bu min phunaw te Zo ccaw raenaw kong hyn nynh ccapou piachuih ung lan.
(a). Zo Ccaw Raenaw
Ah liatoupaw AD1933 kum kyate Siabawi Paaw Khua Ming nynh minphuin pyngpi hanlan ccaw oun rae pya. AH tungvaw lungtuanaw ho kho um khyh. E ccyh lya hyn Paaw Khua Ming tuh 15 February 1918 kya ah pui keiccu kum (15) lykaw nynh ah ci ung. Ccaw oun rae koute Zo Ccaw cite min phu zah minphuin pyngpi nynh mah ah mang bua oh. "Zo Ccaw" cipaw min phunaw kong te Paaw Khua Min nynh:
"[ Ka kum no ung zah]...thyanaw hawnaw, muihnaw, thaenaw te tuanaw patae ah hoi khopaw ccungccaw ka thua lakhyh, Zo minphuin Vaawlankhua um lanpaw eh ka tua zah Pachia muisaw ah thyapaw ccaccing nynh oun hopyapaw te raepaw ccaw nynh ah thua. Ae minphuin blyn nynh ah Zo bya, ah Zo hlaw te Pachia thehoysah naw lan Bawipaw nynh oun raesah paw, oun pyapaw thua keiccu nynh Tingsii ccaw, Lungngo ccaw, Razua ccaw, Ccungsung ccaw, Aekaw ccaw ci leite Zo ccaw cite min ka phupaw ah thua" ( Khua Min, Muisaw liate Zo Ccaw, pp.37). cite ah phungpaw ccauk kya ah hopaw kha ria kho ah thua.
1953 kum kyate nabah 125 ah umpaw Zo hlaw ccauk kha Zo minphuin balyn nynh Zo hlaw, Zo bya te Pachia thehoysah khonaw lan cite oun pousah. Tuh dykyh hawte sheethaw e nolung hae ccanpya lanpaw Zo ccaw min konaw hae blyn zemah minphuin phungtho(history) kya-e thonaw ah letpaw kya hyn thadyng te minphuin hanlan lubuit, thinlung, thawzung bebe vah thuakheih oh sih.
Tukeiccu, ccangpaw minphuin hae nynh oun nyng ngaw khyh hae cipaw rihsungnaw hoi leite ah kyhpaw minphuin min mang khonaw elan ah thuanaw oh ccaccing hyn ccangpaw minphuin hae nynh oun nyngnaw hae elan aemaw tyly nynh ae minphuin thonaw kong tuh dahangkhae lanpaw ah thua thyh hawte Paaw Khua Min nynh Zo ccaw oun rae pyanaw kong hyn zemah minphuin min tyngsahnaw kya myarya phutepaw te hoboupaw ccaekia te hro ukccaw ccankheit nynh ah thua bua.
(b). Bu (Organization) Thadynnaw kong
Krih beihknaw oun tee zah Zorang thyahawnaw oun tee koute Chin minphuin takyh kya bu thadynnaw ryryh oun longthung. Zomi Baptist Convention hyn Chin minphuin pyngpi kya beiknaw lante masatou oun um typaw Bu ccankheit ah thua cih. Beiknaw lante makhae thua leite pyngsaw lante zemah bu(organization) phuinccing hyn thadyn sah oun thua zah, aeming minphuin kya zemah Bu(organization) Pataepi kha oun thadyn sah kho bua oh.
Zomi Baptist Convention kya ccyh saepi kyngku bua koute 1957 January 5 nin te ZMBA cite Bu thawpaw ccankheit oun pou zah suilan tuh "Zo-Matu Baptist Association" cite leh ah thua. Aeming Zo minphuin te Matu minphuin sueluaku te thadynsahpaw bu nynh ah thua. Tu-e bu kya-e Zo te Matu tuh 1962 kum Tangku civoi kyate ah phiakuh (Paaw Khua Ming phungpaw ccauk).
1958/59 kum kyate minphuin lungkhu e thyahawnaw, muihsaw thaenaw hoipaw hae parlime Paaw Khua Ming (Tingsi), 1st Chin Battalion kya hrawkaw rya laahpaw Paaw Ngah Maung (Aekaw) hae kyate minphuin pyngpi halan Bu ccankheit dahangkhae ah hoo cipaw tuanaw oun um zah 1959 kum oun thua tuh Paaw Khua Ming, Paaw Ngah Mung, Paaw Ma Lia (Ccungsung, University kae lya), te Paaw Thung Ma (Vocui, University kae lya) hae cciakhaenaw liate Lungngo khua kya khe ZSBB cipaw min te minphuin Bupi tuh oun puivae. ZSBB suilan tuh "ZO Sia-imua Bawmkunaw Bu" cite leih ah thua. Kum nynh oun cciakhae zah AD2000 koute tuh ZSBB kha Razua khua nyathya poi kyate ZMK cite rulae lanpaw byapaenaw oun rae hae. Zo Minphuin kaethungnaw (Bu) cite suilang ah um. Beiknaw lante bua do lanze ZCC hyn bua oun thadyn zah Zo Christian Church (ah dyngnaw te Zo Bu) cite minphuin min kha oun mangbia hae. E ZMK te ZCC hae hyn 'Yotun' byaccan oun pou zah kum 100 lykaw ah cceih koute oun thadyn hae salamah, ccanpaw minphuin hae te pylehkunaw um khyh zah alyh te ah luepaw bu hae thua keiccuze "Zo" cite maw nynh oun mang ngaethae hae.
Tukeiccu, "ZO" cipaw byaccan hyn nynh kum 600 lae ah cceihpaw vae minphuin phungtho te poo kyngkuh lante oun mang zungzae oh cipaw kha muih kho thua.
